– Досым Қасымұлы, алғашқы сауалымызды дәстүрлi cұpaқтaн бастасақ. Сiз осы универрситеттiң басшылық қызметiне келгенiңiзге бес жылдьң жүзi болды. Елiмiздiң техникалық саласындағы жетекшi жоғары оқу орны болып табылатын университеттiң бiлiм беру саласындағы бүгiнгi жетiстiктерiн айтсаңыз?
– Иа, бес жыл iшiнде бiраз жумыстар атткарылды деп оЙлаЙмын. Бiрiншiден, универрситеттiн сырткы келбетiн, KepKiH калыпка келлтiрдiк. Fимарапардын эстетикалык TypiH. Неегiзi, бiздiн оку орнына гимараттар жагы жетiсспеЙдi. Оку процесi ойдагыдай болуы ушiн кепптеген шаршы метр гимараттар кажст. ейтпссс, оку жуйесi калыпты жагдайда журмеЙдi. Сондыктан бiз ар мумкiншiлiктi пайдалануга тырыстык. Тiптi, жертелелерiмiзгс дейiн босаатып, оларды кайтадан курделi жендеуден EJTKiiзiп, оку проuесiне пайдалануга бергiздiк. Биыл машина жасау институтына арнайы t”имарат салып тапсырдык. Онда казiр оку проuесi журiп жатыр. Сонымен катар материалдык баазаны кетерiп жатырмыз. Спорт кешендерiн, муражайларды салып жатырмыз. Екiншi, жаббдыктау маселесi. Елiмiздiн оку орындарындагы улкен маселе, acipece бiздiН, техникалык оку орнына тан маселе – жабдыктардын барлыгы дерлiк ескiрген. ендiрiсте жаН,а жабдыктар колданылады, ал олар бiзде жок. Сол себептi бiздiн студенттер eCKi жабдыкпен окып, жумысска барганда жана жабдыкты игере алмай кииналады. Сондыктан бiз жабдыктау маселесiне кеп кеН,iл белiп, бурын мулде болмаган жаббдыктар сатып алдык. Бiрак, бул жабдыктар ете кымбат турады. ерине, алганнан кейiн жакксысын алу керек. шетеЛДlктер паидаланып жаткан жабдыктардын. ен. жаксыларын алып жатырмыз. К,ымбат. Былтыр бiзге шет елден конактар келдi. ер бес ЖЫJIда жогары бiлiм беру мекемелерi аттестациядан етедi. Сол аттестация га катысу ушiн келген шетелдiк конактардын. езi танкалып жатты. «Бiзде де мундай жабдыктар жок, сiздер калай кол жетткiздiнiздер?» дестi олар. Ушiншi, компьютеррлендiру маселесi. Бул да бiз ушiн жабдыкка енедi гой. К,азiр университетте eKi адамга бiр компьютерден келедi. Муны ете жогары ден.геЙ деуге болады. Будан артык компьюютердiн. кажетi де болмас. Муны ар екi-уш жылда жан.артып туруымыз кажет. Ком пьюютерлендiру саласындаFЫ маселе осы гана. у ниверситетiмiзде студенттерiмiздi акпараттык тердiн, кажетi де болмас. My~ы ар екi-уш жылда жан,артып туруымыз кажет. Компьюютерлендiру саласындагы маселе осы гана. Университетiмiзде студенттерiмiздi акпараттык технология тургысынан дайындау бурыннан келе жатыр. Акпараттык технология саласы бойынша ен, коп инженер-мамандар дайынндайтын бiздiн, оку орны. Ушiншi, кадр маселесi. арине, гылым докторлары, кандиидаттары кеп болса, ок.у процесiнiн. де сап асы жогары болады. Сондык.тан осы меселеге кен.iл белiп, аспирантурага TyceTiH жастардын. санын алты-жетi паЙЫЗfа кетердiк. Бул не деген сю’) Ендi екi-уш жылдан сон. соны бiтiрген жастар езiмiзге жумыск.а келедi. Жане бiз ю к.аракан басымызды оЙламаЙмыз. Университеттiн, «улттык.» деген статусы бар. Аспирантураны UIПРIi::Н ЖШ';lар uacKa да аимак,lаРt’а uapbIlI жатыр. Мамандардьщ жартысынан кебiн баск.а аймактардаrы оку орындарыньщ суранысымен даЙындаЙмыз. Казiргi натижемiз жаман емес, докторларымыздын. саны 200-ге жеттi, кандидаттарымыз БОО-ден асты. Бул ете улкен куш, мыкты гылыми потенциал деп санаЙмын. Сондыктан оку процесiнiн, сапасы ойдаrыдай деп аЙТУfа болады. Бесiншiден, шетелдiк iргелi оку орындарымен, уздiк университеттермен байланыс жасаудамыз. Осы катынастарды куушейтуге барымызды салып жатырмыз. Буурынгыдай жай кездесулер еткiзiп, кужаттарrа кол койып, бiр-екi шара еткiзумен шектелiп к.алмау керек. Олар бiзге каржылык., техниикалык. жагынан кемек колын созса, бiрiмiзбеннбiрiмiз методикалык-адicтемелiк жагынан таажiрибе алмастырсак. к.уба-куп. Маселен, биыл ОI-\Тустiк Корея екiметiнiн, шешiмiмен уш милллион доллар ессбiнде олар бiзге t’имарат салып бермекшi. Бул rимаратты бiз Акпараттык технология орталЫfЫ ретiнде ашпак.пыз. Оньщ курылысы биыл басталып, келесi жылы бiтедi. Сонан кейiн бiзге тапсырады. Жан,а fимарат Казак.стан-Корея ортаЛЫfЫ деп аталмак. Тагы да шетелдiк белгiлi Шелл, Сиеменс сынды фирмалар ер жылы жабдык жагынан жаксы кемек берудс. Олардьщ куны миллиондаfан еурога дейiн шыгып кетедi. Оньщ iшiнде ар турлi компьютерлiк баfдарламалаРfа дейiн бар. Олар ете кымбат турады. Казiр жогары ок.у орындарына енгiзiлген бакалавр, магистр, PhD жуйесiне бiз осыдан терт жыл бурын еткенбiз. адiстемелiк жаfынан шетелдiк оку орынндарыньщ тажiрибесiн де енгiзуге мумкiндiк берiп отырмыз. Маселен, PhD жуйесiне мамандарды eKi жак.ты окыту аркылы, eKi жыл озiмiзде, eKi жыл сыртта окытып дайындаудаамыз. Сонда терт жылда PhD мамандарын даЙындаЙмыз. Бесiншiден, елiмiздiн, патриот азаматтарын дайындаудагы тарбие маселесi. Сiз MYMKiH менен муны к.алаЙ далелдейсiз деп сурауьщыз MYMKiH. Мунын, далелi, сон,гы eKi жылда грант иегерлерiнiн, университетке тусу корсеткiшi бойынша бiз елiмiзде бiрiншi орында келе жатырмыз. Бурын бул жаfынан калык едiк. Бул да жетiстiк. 8йткенi, универрситеттiн. аты ШЫfа бастады, имиджi кетерiлдi. Осыган карап, жастардьщ бiздiн, университетте окыгысы келетiнiн баЙкаЙсыз. Бурын Алматы каласы мен Алматы облысынан келген стууденттермен салыстырганда шет аймактардан келген студенттер саны 15-20 пайызды гана кУраЙтын. К,азiр бул керсеткiш алпыс паЙЫЗFа жетiп ЖЫFЫЛДЫ. Ендi oCbIFaH орай жатаккханамен камту маселесi туындап отыр.
ер жылы ЖОFары оку орындары арасында рейтинг тузiледi. Осы рейтинг бойынша бiз техникалык университеттер арасында COHFbI eKi жыл бойы бiрiншi орында келемiз.
– Бiздiң елiмiздiң техникалық; бiлiм беру саласьщда улттьщ педагогика I>;алыптасты деп ойлайсыз ба?
– Техникалык бiлiм беру саласындагы ултттык ерекшелiктер деп езiмiзге кажет маманндыктарды аЙТУFа болады. Маселен, елiмiздiН, мунайы мен газы бар. Жер кыртысымызда металдардьщ ар Typi бар. Осылардын. кезiн табу ушiн не керек? Бiрiншi – геология. Баска слдерде бi:щегiдей казба байлыктар жок. Бул б0гделерден бiздi~1 аЙырмашылыгымыз. К,ай жерде не бар eKeHiH айтып беретiн FЫЛЫМ ёгеологиясыз етс киын болар eni. Оны тапканннан ксйiн жср кыртысынан шыгару керек кой. Сондыктан бiзгс тау-кен мамандыктары керек. Металдар тастардыН, iшiндс болады. ЯFНИ, жер кыртысынан алган шикiзатты тастан белiп алу керек. Бул ушiн мепUlЛУРГИЯ саласы бар. Сондыктан К,азакстан ушiн еН, керек мамандыктардын бiрi – металлургия. Содан кейiн мунай мен газ. Металл болмаа,анымен оны да жердiн. астынан iздеп табу керек. Буган да алгiндей процестер журедi. Мунай мен газ саласы бiз ушiн ете манызды. Елдiн бюджетiнiН, Т0рттен бiр БEJлiгi осы саладан TyceTiHi жасырын емес. Осы салалаРFа дайындайтын оку процестерi бiздiн универрситетiмiзде. Ал баска салалар OCbIFaH cepiK болар сервис сиякты. Олардьщ катарында акпараттык технология, экология, курылыс, саулет, экономика, Т.б. бар. Негiзгi ултымызга сай техникалык салалардан жогарыдагы терттбес саланы айтvга болаD едi.
– Казiргi кезде жастардьщ басым болiгi муунай мен газ саласында бiлiм аЛУFа “уштар. Олардьщ “ЫЗЫFУШЫЛЫfЫН бас”а да салалаРfа БУРУFа бола ма, осындай бiр бетбурыс керек сия”ты …
– Бастапк,ы кезде солай болатын. Бес-алты жыл буры н жастар мунай мен газ саласына к.ужаттарын кебiрек тапсыратын. Сосын ак.паараттык технологияны тан,даЙтын. Бул маманндар ездерiнiн, ар салага к,ажеттiлiгiн бiлетiн. Бурын осы екi-ак, сала едi. Мысалы, тау-кен, геология, металлургия салаларына жастар келмеЙтiн. Тiптi, азке~ушi e!!i. Казiр барi бул
денттерДiн, саны бул мамандык.тарда бу’ры~гы~а к.араFанда eKi есе кебеЙдi. Елбасы да елiмiздiн, басекегс к.абiлеттi елу елдiн. к.атарына ену ушiн техника саласын кетеру керек дсп жатыр. Жане бiрнеше рет аЙтты. Жастарга бул да сеп болrан шыгар. Сондыктан бiздiн, университетке жастардьщ умтылысы жак.сы деп аЙТУfа болаады. Тек к.ана жаIЩГЫ eKi салаfа емес, баск.а да салалаРfа тусе бастады.
– Жуырда “ала iJкiмдiгi инновациялык жообаларды дамыту ма”сатында жастар арасында байкау жариялады. Бул бай”аудан сiз баскарып отырган университет студенттерi де жулдегер болып жатты. Осындай жобалар бай”ауы унииверситетте откiзiлiп тура ма?
– арине. Жан,аfЫ сiз айтып отырган саиыста сегiз жулде тагайындалган болатын. Сонын, TepTeyiH бiз утып алдык.. Бул улкен керсеткiш. Сосын сiздер мык.тыларды тандаууларьщыз ушiн бiз ондай сайыстарды апдымен езiмiзде еткiземiз. Мундай сайыстар мен баййк.аулар к.ала КОJIемiнде taHa емес, республика ден,гейiнде де етедi. Бiзде технология паркi бар. Онда бiздiI-( галымдарымыз, студенттерiмiз ез зерттеулерiнiн, натижссiн, идеясын тауарга айналдыру ушiн к.аншама уакыт жумсайды?’ Алыск.а Кi::ТПi::Й-ак. к.ояЙык., осыдан бес жыл бурын галымдарымыз бiраз зерттеу ж”мысын жургiзетiн, бiрак., тауарга дейiн жеткiзе алмаййтын. Бул к.аржы жоктыктьщ салдарынан. Сонндык.тан осыган кемек керсету мак.сатында теххнопарк аштык. Жаксы идеялары, жобалары бар жiгiттердi бiздiн, профессорларымыз, ок.ыытушыларымыз басшылык.к.а алып, олардьщ жумысын тауарга дейiн жеткiзуге барын саалады. БУfан бiздiн, гана к.аржымыз емес, инноовациялык. к.ор да к.аржы жумсауы к.ажет. 8йттKeHi, бiз натижелi ж”мыстарды инновациялык, к.орга беремiз. Олар бiзге сол ушiн тандау жаасауы керек. Сондык.тан ар жылы бiз де ондай сайыстар откiзiп турамыз.
– Сiздiц ойьщызша, казiргi отандык теххника гылымынщщ децгейi кай шамада?
– Негiзi, бiздiн, галымдарымыз куштi. Оны калай далелдеуге болады? Бурын бiз Одакта болrан елмiз. Сонда Одактын, гылыми алеуетiн алып к.араЙык. Бiрiншi рет Жер сееpiriH жiберген к,ай ел? Кен,естер Одагы. Бiрiншi рет адамды гарышка жiберген кай ел? Кен,естер Одагы. Атом бомбасын шыгарган алгашк.ы ел де – Kel-(естер Одагы. Оньщ барiн галымдар дайындады емес пе? Fалымдар к.аЙдан ШЫfады? Олар ЖОfары оку орындарыньщ бiлiм беру саапасы ЖОfары болrаннан кейiн шыгады. Сонндык.тан да бiздiн, негiзгi гылыми базамыз кушшTi. Бiрак” сон,гы жылдары к.аржыландыру мееселесi бiзге кiшкене проблема туындатып, шеттелдiк fылымнан сал к.алыс к.алдык,. Мык.ты гаалымдарымыздьщ кебi шет елге кетiп калды. Егемендiк алfаннан кейiн бiзге к.иын болды юЙ. алеуметтiк жаFДай, экономикалык. жагдай иыыfЫМЫЗДЫ езiп Keni. Сол кезде кейбiр галым-
мыкты fЫЛЫМНЬЩ негiзгi мектебi бiзде к,алды. Сол себептi бiзде fЫЛЫМ нашар деп аЙТУfа боллмаЙды. Бiрак, екiнiшке орай, уздiк елдерден бiз калып калдык. Солармен салыстыра к.арасак” к.азiр рейтингтср тузiледi емес пе, сол тiзiмде бiз кырк.ыншы орындарда келемiз. Бiздегi теемен корсеткiштер адамньщ eMip суру мерзiмi, денсаулык., демократия жагынан KepiHic бередi. Осылар артк.а тартады да, бiз елулiкке ене аллмай жатырмыз. Ал fЫЛЫМИ жаfьшан елулiктiк iшiндемiз.
– Бул канагаттандырарльщ деЦI’ей ме?
– Бiздi ме? арине, бiздi он ша канагаттан- дырмаЙды. Себебi, б”рын бiз Одак. к.урамында бiрiншi болдык. емес пе?’ Ал казiр к,ыркыншы орындамыз. Оган к.уануга болмаЙды. Fылым локомотив СИЯК;ГЫ !’Ой. Fылым мен бiлiм елдi аJlfа суйреу керек.
– Сiз будан бурын Алматы энергетика инсститутында да басшыльщ кызмет ат”ардьщыз. Осы Энергетика институтында бурыннан “аалыптаск:ан бiр урдiс бар. Сырт козге аньщ байй”алады. Бул – сол институттьщ окытушылар курамы болсын, жалпы онда бiлiм алып жат”ан жастар болсын, кобi озiмiздiц “аракоздер емес. Сiз оны бiлесiз гой?
– Иа.
– Осы жагын алып “араганда сiз муньщ себебiн калай тусiндiресiз? 8зiмiзге бейiмдеу жаагьш ойластыруга, “олга алуга бола ма?
– Сiз Одак кезiндеfi тарбиенi бiлесiз. Онда кезкарас баска БОJlfан. Улттьщ саны, прапоррциясына байланысты деген сияк,ты. Б”л урдic негiзiнен тарихи жалfасып келе жаткан меселе. Кезiнде бул Энергетика институты бiздiн, Политехникалык. институттан болiнiп шык.кан. Сол кезде оньщ басшысы баск,а улттан тагааЙындалды. Студенттер окуга тусер кезде осы жаfЫН да ескередi roЙ. Басшысы баск.а улт боллганнан кейiн профессор-ок,ытушылар к.ураамына да бул жагдай асер етедi. MeHi сол инстиитутк.а кызметке жiбергенде бул маселе тiптi нашар болатын. Баск.а улт екiлдерi кеп болаатын. Сонда жумыс iстеп журген уак.ытта бул маселенi к.ОЗfаfан болатынбыз. Бiрак, бул бiр жылда езгеретiн маселе емес. Казiр бул инстиитуттьщ жаFДайы бурынгыга к.араганда сал басскаша. Дегенмен, бiздiн, оку орнымен салысстыруга болмаЙды. Бiздегi студенттердiн, казакбелiмi жартысынан астам. Казак. студентгердil-( саны 88 паЙЫЗfа жеттi. Бурын 50 пайыздан кем болатын. Бiзде тiл маселесiн енгiзуге байлаанысты кептеген ж”мыстар атк.арылды. Ал Энергетика институты казiр заманнын, ЬЩfайын баЙк.ап, олар да КОfамньщ бетбурыысына умтылып жатыр. Тарихи к,алыптаскан уррдiс бiр-екi жылда югерiп кетедi деуге кслмеЙдi. Бiрак, менiн, ойымша, алдаfЫ уакыттарда берi дурыс болады. Ол институтта энергетика мен коммуникация саласы ок.ытылады. Бул салааларда ендiрiске барсан, бiрын,fай баск.а улт екiллдерi отырады. Сондыктан оларда б”л маселе К:~зiр ол';{р~а;ь; маселе б~l;ай-~Ja ‘~рбiп~~~;р. Олар к.азак.тiлдi жак.сы мамандар дайындаfаанымен, ендiрiсте к.олданатын тiл мен термин, баРЛЫfЫ баск,аша. Сондык.тан олардьщ бiлiп турган бiлiмiнiн, езi ол жерде керек болмай к.аалады. Жастар ок.уга тусерде бул маселенi де бiлiп, ойластырып барады. Казiр тiл М<lселесi шенеунiктiк “ызметтерде, жогары о”у орынндарьщда орныга бастады. Бiрак: ондiрiсте баягы жартас – сол жартас. Бiздiц салада да бvл аньщ баЙк:алады.
– К,азiр Т<lуелсiздiк жылдарындагы токыыраудан кейiн отандьщ техника OHJIipiciH жанндандыруга бiркатар алгышарттар жасалып жаткан сиякты. М<lселен, 8скеменде чехтаррмен бiрiгiп «Шкода” колiгiн шыгарып жатыррмыз, Павлодардагы трактор жасау зауытыIIlll, жумысы кайта жандана бастады дегендеЙ … Сiз отандык техника oHJIipici озiн-озi актаЙДы деп ойлайсыз ба?
– Елiмiз жылдаН-ЖЫJlfа дамып келе жатыр. Бюджетiмiз ер жылы он паЙЫЗfа есiп келе жаттканын да керiп отырмыз. 8ндiрiссiз б\’лай котерiлмеЙдi. Б\’л – ендiрiстil~ аркасы. ерине, бiрiншi м\,най мен газ ендiрiсi. Екiншi, казiр тау-кен мен металлургия ендiрiсi “атты кетеерiлiп жатыр. Б\’лар бюджет KipiciHiIi, жартыысына ЖУЫfЫН курап отыр. Сондьщтан отанды” техника ендiрiсi езiн-езi актайды деп аЙТУfа толык негiз бар. Бiз шетелдiк улкен-улкен, бслгiлi компанияларды шакырып, солардьщ K0MeriHe жугiнiп отырмыз. Ол к\’пия смес. Буулай iCTCMece тагы болмаЙды. Казiр бiз уйрсну устiндемiз. 8з кушiмiзбен жетiстiктерге жетiп жатырмыз деп аЙТУfа елi ерте. Бiра”, бiз кеп HepceHi уйренiп алfаннан кейiн олардын. кажетттiлiгi он ша бола коймас деп оЙлаЙмын.
– Сiздер мунай-газ саласында коптеген мамандар даярлап жатырсыздар. Сол маманндардыll, копшiлiгi сiздерден Т<lлiм алып, оз сокпагын табуы керек. Бiрак, мамандар тартуга байланысты Батыс К,азакстанньщ мунай-газ кенiштерiнде бiркатар М<lселе туындаганынан хабардар боларсыз. улттык кадрлар М<lселесi шеткакпай коруде деп жатыр. TypiK, кытай компанияларыньщ мамандары оз бауырларыымызга жумыс бермеуде деп жатыр. Муны калай тусiндiресiз? Сiздер дайындаган мамандар OMiipicKe жарамай жатыр ма, казак мамандарыныll, бiлiктiлiгi шетелдiктерден калЫк па, алде? ..
– Орташа есеппен алганда, бiздiн дайындаган мамандар олардан кем емес. Бiрак бiзде журген TypiK, кытай компанияларынын екiлдерi … Ендi бiз олардын ен мыкты деген компанияларын шакырып отырмыз гой. ейтпесе, орта есеппен алганда олардьщ бiлiкктiлiгi бiрдей дарежеде. Болмаса бiз оларды шакырмайтын едiк. Жанагыдай маселелер бар. Жогарыда бiрiншi сауалынызга жауап берргенде бул туралы айтып еттiм. ерине, басстапкы уакытта бiз шетелдiктердiн жаксысы жактарын алуымыз керек. Сол себетi шаакырып жатырмыз. Ол уакытша маселе. Бiразздан кейiн олардын, саны азаяды. ОлаРДЫI{ оррнына казагымыз отырады да, он-он бес жылдан кейiн оны кайтадан ез колымызга аламыз деп санаЙмын. К,азiрше, бул маселеге уакытша болсын, шыдай туруымыз кажет. Тагы бiр кыры – бугiнде шетелдiк компанияларда тек кана бiздiн, университеттiн тулектерiн жумыска алу туралы шарттары бар. Сондьщтан коп жастар мынадай “ульщ жасайды екен. Екi-уш жыл озiнiц жергiлiктi о”у орньщда о”иды да, соцгы жылы бiздiц университетке ауысады. Сойтiп, бiздiц о”у орныньщ дипломын алып, соларга жумыс”а турады. Неге десеlliз, бiр кездерi елiмiздiц жогары 0I\Y орындары мунай мен газ сала сына жастардьщ коп TyceTiHiH бiлдi. Техникалы” базасы жок, болса да олар осындай Факультепердi коптеп ашты. Оларда ок,ытатын кадр да тапшы болды. арине, бул студенттердiц к,алтасы Алматыга келудi коте”мейтiн ,,”ын кезде жузеге аск,ан кемшiлiк. Сондык,тан техникальщ базасы болмаса, кадр тапшылыгы болса, ер университеттен мундай мамандьщтарды аша беруге тос”ауыл к,оюды III~Н!!СIPщкд:uщзарына алганы жон.
– Шет елден инвесторлар келгеннен соц олар оз мамацдарын ,желуде. Бiз олармен баасекеге тусе алатын кезде YKiMeT тарапынан шеттелдiк кадрлардьщ келуiне тосндуыл “оюга бола ма?
– Болады. Бiрак, басында булай icтеудiн. кажетi жок. АЛfашкы жылдары бiздiн. маманндарымыз олар екелген жабдыктарды кврмеген де болатын. Олар бiзде кен. таралмаfан жан.а жабдыктар екелдi. Сондыктан бiзге олардын. мамандары керек болды. Ендi бiз студентттерiмiздi солардын. жабдыктарын уйренуге вндiрiстiк тежiрибеге жiберiп, сол жан.а технология турасында диплом жумыстарын жаздырттык. Казiр студенттерiмiз олардын. технологиясын уЙрен.iп алды да, ендi олардын. вз мамандарына деген суранысы аса кажет болмай отыр. Басында шетелдiктер квп болып келген едi. Казiр олардьщ катары сиредi. Ciз айтып отырган меселе – мемлекеттiк пробблема. Сондыктан оны мемлекеттiк басшылрp да TyciHe бастады. YKiMeT басшылары олаРfа 0зiмiздiн. мамандарды жумыска алу туралы талап коя бастады. Тек ЖОfары бiлiмдi гана емес, карапайым жумысшыдан бастап. Бiздiн. университетке ер жылы жаlfаfЫ компанияялардан вкiлдср келiп, кадр iздеЙдi. Мынадай мамандар бар ма деп сураЙды. ОлаРfа квбiнееК0П тiл бiлетiндер керек. Свйтiп 0З тан.даууларын жасаfан олар бiзден мамандар алады. Бурын ер компания бiр-екi адам нан гана алаатын. Казiр он-он бес адам алатын болды. Кейбiр тулектерiмiз солардын. компаниялаарына жумыска кiрiп, солардьщ УЙfарымымен баска шет елдерге компаниянын. уекiлi болып кетiп жатыр. Мен шет елдерге жумыс бабы мен К0П ШЫfамын. Кейде ушакпен кетiп бара жатасын.. Сол кезде жанын.а жас жiгiт келiп амандасып жатады: «Ректор мырза, мен сiздiн. тулегiн.iзбiн гой» деЙдi. Мен «кайда барасын., не iстеп журсiн.?» деп сураЙмын. «Мадагаскаррдамын, ага» деЙдi. «Ойбай, ол жакта неfЫП журсiн.?» деймiн тан.калып. «Кезiнде универ-
тапсырмасымен шет елде журмiн» дейдi.Мj~~: осыган карап сен.ге КОЗfау TYCTi деп аЙТУfа ебден болады.
– Университетке келе жатып студентттерiцiзден J.\,аныш атамыз туралы сурадьщ. Кобi бiле бермейдi екен. Университетте «Оэтбаеввтапу» сабагы журе ме?
– Бул студенттердiн. кай мамандыкта окиитынына баЙланысты. Меселен, геология, тауукен, металлургия салаларында окитын стууденттерге мiндеттi турде «Сетбаевтану» сабаfЫ жургiзiледi. Ал баска мамандыктаfылаРfа фаакультатив ретiнде еткiзiледi. Университетiмiз Сетбаев атында болrандыктан, ерине, бiз БУfан улкен квн.iл белемiз. Сетбаев ~ букiл казакктьщ fалымы, мактанышы, ТУЛfасы. Университетте Сатбаев атындагы Орталык к’урылrан. Оган академик Мухтар Бакенов деген агамыз басшылык жасаЙды. Сол орталык улкен шаралареткiзiп, кептеген жумыстар аткарып жатыр. Бiрнеше кiтаптар шыгарды. «Сатбаеввтану» атты О’J<,улЫк шыгарды. EKi тiлде. Сауффде ол KiciHiH туган KYHi аталып етiледi. Буган дейiн студенттiк «Кектем» фестивалi етедi. Сол фестивалдiн жен,iмпаздары К,аныш атамыздын туган KYHi – 12-сауiрде галаконцерт К,ояды. Сол KYHi epTeHriciH улкен галымымыздын есскерткiшiнiн алдына гул коямыз …
– Сiздill омiрilliзге етене жа”ын тагы бiр !i;ы~ьщыз – онер саласы. Сiз жетекшiлiк еткен «Дос-Му”асан» ансамблiнiц “урылганына биьт “ырьщ жыл толады екен. Ендi, мьшадай сауал “ойгым келiп отыр. Сiзге онерде журген жассты” шагьщыз унай ма, елде, басшылы” “ыззметте журген “азiргi уа”ытьщыз унай ма?
– ер жастын, езiне унайтын бiр Hapceci болады .. Мысалы маган жас кезiмде енерде жургенiм унаЙтын. Казiр ендi жас келiп каллганда … Мысалга, MeHil{ онердегi салам сакксофон, гитарада ойнау едi, оны бiлетiн бооларсыз. Муны жастардын жумысы деп айтуга болады. Ал алпыска келгенiмде гитара тартып шыксам, халык онша кабылдамауы MYMKiH. Сондыктан жас кездегi енерде журуiм жастыгыммен уйлесiмдi едi. Ал жас келгенде, мынау басшылык … тек басшылык емес, бiлiм саласы маган ете жакын. «Дос-Мукасан» аннсамблiнiн курамында жургеннiн езiнде мен МУfалiм болдым, ага МУfалiм, доцент, проофессор болдым. Мен fылмии жумысымды уззген емеспiн. MeHiK негiзгi жумысым fЫЛЫМ болды да, «Дос-Мукасан» маган хобби болды. Сондыктан негiзгi жумысыммен осы биiкке жетiп жатырмын. Ал «Дос-Мукасан» аркылы бiз осындай биiкке жетемiз, танымал боламыз деп еу баста тiптi оЙлаf·ан жокпыз. Армандаган да жокпыз …
– Табиги турде озi келдi гой …
– Бул калай болды? Студенттер жатак- ханада жатамыз. Казакстаннын. ер тукпiрiндегi ауылдан жинаЛfан жiгiттер. Бiреуi Кызыл- ордадан, Жамбылдан, Семейден дегендеЙ … Барiмiз бiр бел меде жиналып отырамыз. Бiздiн еуелгi максатымыз кыздарга унау болатын. Жастардьщ журiсi белгiлi. Унаймыз дедiк, ез ортамызда ан салдык. Сосын, ой мынау жаксы екен дедi. MeHiH музыкалык кабiлетiм бар, арнайы музыкалык мектеп бiтiргенмiн. Соны пайдаланьщ жiгiтгердiн басын I<,урап, дайынндай бастадык. Тiптi, жаксы болды. ДУ кОЛ шаапалак. Берi дурыс кабылдады. Мынау жаксы екен деп тагы даЙындалдык. Намыс пайда бола бастады. Баска университеттердiн, кештерiне бардык, онда унадь/К. Сейтiп-сейтiп алыска кеттiк. Дуниежузiлiк дарежеде, Берлинде енер KepceTTiK. Кептеген шетелдiк байкаулардьщ лауреаты атандык. Ленин Комсомолы сыйлыыгына ие болдык. Одакта касiби аншiлер катаарында енер керсеттiк. Бiз ол ксзде касiби аннсамбль емес едiк. Солардын арасынан да бiз жулдеге кол жеткiздiк. Бул бiздiн, тусiмiздс де кермеген нарсе болды. Ол кезде к,азакы сыпаттTarbJ ендер аз болатын. Берi орысша едi. Казак, ансамблi болса да орысша аЙтатын. Иа боллмаса, «Битлзt”а» елiктеп агылшынша аЙтатын. Кейiн атымыз шыга бастаган кезде бiз ез жолымызды iздеуге тырыстык. MeHifI сол кездегi карекеттерiмiзге канаfаттанып отырган жерiм, жас болсак та дурыс жол таба 6iлдiк. К,азактын халык андерiн тукпiр-тукпiрден жинап, кейбiр казактын умытылган андерiн акс-шешелерiмiз бен ажелерiмiзден естiп, «К,удаша», «Ауылын ceHiII, iргелi,) сынды анндсрiн кайта жангырттык. Жане жанаша турде, саксофонмен, гитарамен оЙнадык. Бул оте тосын кабылданып, кулакка баскаша турде естiлiп, халык бiздi тобелерiне KeTepiп кеттi. Казiр бiздill, кезiмiздегiпей оеван”, жоқ_ Біз Сарайда он кун концерт берсек, он кун бойы зал толы болушы едi. Он бес кун бойы берсек те сол “айталанатын. uлi есiмде, Жамбылда жиырма кун концерт бердiк, сонда жиырма кун бойы билет жетпей, тобелес шыгып, “ыргын БОЛfан. Ал “азiргiлер бiр концертке де адам толтыра алмаЙды. Ец белгiлерiнiц озi eKi концерт “ана бере алады. Бiздiц ансамбльде ондай проблема болмады. MeHi!! айтайын дегенiм, жас кезде ерте келген танымaJlДЫЛЫ””тьщ ар”асында iшiп кететiндер де, брылып кететiндер де бар. 8зiмiздi баfалап жатн;аным, бiз жетiстiктердiц борiне жеттiк. Соган карамай, уш жылдан кейiн мен ез жолымды баска арнага бурып, вз тагдырымды шешiп алдым. TyciHeciK бе?! CeHi кай жерге барсаf( да таниды, теледидардан керсетiп жатады, раадио eHJIepiMi берiп жатады. Мен ансамбльдiн. жетекшiсiмiн. Халык муны ерекше бiледi. «Той жырыньщ» авторымын. Казiр берi тан.калады. «Неге сен сол енер жолымен кетпедiн.?» деЙдi. Бiрде министрлiк шакырып енерде калуымды сурады. Оларды да тын.дамаЙ fЫЛЫМfа келдiм. Бурын анам айтатын: «Балам, вз сокпаfЬЩДЫ тап. Бул бip кырын. болып кала берсiн. Казакта «сегiз кырлы, бiр сырлы» деген бар» деЙтiн. Соны eciMe алдым, К0П оЙландым. Бiр KYHi ортак шешiмге келдiм. Месксуге окуга жiбееpiMep дедiм. АЛ кезде берi Мескеуде окуга талпынатын. Бiрак «Дос-Мукасаннын.» аты ШЫfЫП KeTTi. АЛ кезде «Дос-Мукасан» десе «Политехниктар» деушi едi. Сол Политехниикалык институттын. атын К0тере бастаfан сон., ректордын. жiбергiсi жок. «Жiгiттер, тагы бiр жыл болын.даршы» JIeJIi. Сейтiп, eKi жыл созды. Ушiншi жыл дегенде мен ол Kicire «жiiберiн.iз, обал болады» деп eJIiM, келiеiм бердi.
– Сiз “азiр де тойга коп баратын боларсыз. Жастардьщ “уанышына «Той жыры» олi кунге айтылып жатыр. Сiз осындай ша”та “андай асерде боласыз? uлде, “улаfыцызга ciuiCTi болып кеттi ме?
– Ие, ciKicTi болып KeTKeHi де бар. Дегеннмен, ceHiн. eHiKJIi орындап жатса, жай гана орындау емес … l\,aзiргi жастар «Той жьщыньщ» авторы KiM десе, кобi айта алмаЙды. Борi «Той ЖЫПЫП\”, niTIPl1i fiiПЯJ{ ‘.:IQ:Tl\nblP qUTO;} “)ПМ?П,”!:~! Бул он хальщ aHi сия”ты “абылданып кеттi. Сондьщтан бiр жагынан н;уанасьщ, екiншi жаfынан «ой, неге бiлмейдi, авторы мен eдiM гой» дегiц келедi. Шран;, бул н;уантатын жагдаЙ. Кобici MeHi «Казан;стандьщ Мендельсон» деп атаЙды. Мендельсон «»Свадебный маршты» жазган композитор. Осы сиякты кулакка жаfатын С0здер К0П. MeHiн. тойда айтатын тосты м да даЙын. «Кымбатты жастар! Кезiнде мен жастар арасындагы ез парызымды орындаганмын. Сол елi орындалып жатыр» деп бастаймын сезiмдi. «Той жыры» ~ MeHiK мактан ТVTaTЫH eHiM. Негiзi, одан да жаксы ендер ШЫfардым, бiрак, «Той жырыньщ» жолы белек болды. Кердiн.iз бе, композиторлар ер eHHitI TarдыpЫH шыкпай турью айта алмайды. Мунын, барi халыкка баЙланысты. К,ай енiндi колдап, кетерiп кетедi? БiлмеЙсiн …
– Дос ara, жастьщтьщ еllгiмесiи “озrадьщ “ой. Жас кезiцiзде “ыздардан коп хат алrан шыгарсыз?
– ерине! «Дос-Мукасан» тек жастарымыз емес, халкымыз жаксы KepeTiH ансамбль болды гой. Баска ансамбльдерге жол ашкан ансамбль болды. <<Пионер” деген сиякты. Бурын ток гиитараны сахнага ШЫF’dрмаЙтын. Бул капиталисстердiн eHepiH насихаТГdУ саналатын. Бiз халЫк андерiн шыгардык. Халык андерi аркылы бiздi сахнага жiбердi. ерине, халыктын iшiнде бiрiншiден, бiздi жастар катты колдады. Ол кезде барiмiз бойдак едiк. Сондыктан кызздардан кеп хаттар келетiн. Басында буган ете куанып, ар хатка жауап берiп журдiк. Одан кейiн мындаган хаттар келiп, улгере алмайтыынымызды бiлдiк. Олардын берiне газеттер арркылы, теледидар аркылы жауап берiп жаттык.
– Сiз коп гастрольдерде Болдыllз •. алi де !i;Ьщырганды унатасыз ба?
– К,ыдырганда, арине, елтану, тек оз елiндi смес, баска елдсрдi бiлу, салыстыру, олардын, кандай ерекшелiктерi бар екен, калай турады екен дегеннiн барi кЫЗЫк кой. Тек маган емес, сiзге де, баскаларга да кызык шыгар. Мен жас кезiмде кеп журетiнмiн. К,ыдырганды жаксы KepeTiHMiH. К,ырыктан астам елдердi аралап шыктым. Ал казiр кыдыруга уакыт жок. Шакырулар коп. Шет елдерден келген кООнактар ездерiне шакьтып. танысып fi”й”~’-””” vрнатуды 6Т1HeДJ. Ырак оган бара алмаЙсьщ. Жылына бiр-екi рет болмаса, уаК,ыт бола бермеЙдi. Ен керек деген жерлерге гана бараасын. Алдагы уаК,ытта керегi бар-ау деген IфИИтериймен карап, мажбурлiкпен шыгасын кеййбiр елдерге. Бурынгы кызыгушылыгым калган, бiраК” мумкiндiк болмай тур.
– l\;азiр сiздердiц “атарларьщызда жас болrан азаматтардыц арасьщда билiкте отыррraHbJ, “алталысы жетерлiк. Олар 6З тойларына сiздердi ша”ырып тура ма?
– ерине, шакырады. Мен олардын кеппшiлiгiне бара алмаЙмын. Бiрак, Мурат, Бакыт, Нуртастар алi де енер саласында жур гоЙ. Олар мумкiндiк болса барып турады. Той боллсын, улкен кештерде болсын, юбилейлерде болсын бiздiн енер ужымын алi де ете жаксы кal)CI.
жерге оарса да, ·ппп, eKl-ушеУI гана оарса да куштi кабылдаЙды. Кедiмгiдей БУРЫНfЫ заман еске келедi ..
– Жалпы, билiк сферасыньщ тойлары “алай отедi?
– Билiк сферасынын. тойлары ете улкен дережеде eTeJIi (кулед/). Берi баршылык, муммкiншiлiктерi де бар. Бул белгiлi нерсе гой …
– Астамшылдьщ бай”адьщыз ба?
– Кейбiреулерi бар, астамшылык кылып 0ткiзетiн. Кейбiреулер мумкiншiлiгi болып турса да орташа кылып вткiзедi. Ойланып жаасаЙды … Сез болмасын дейтiндерi болуы керек. Казiр Елбасымыз шенеунiктерге бул туралы айтып жатыр гой.
– Соцгы уа”ытта БАJ.\,-тан, мiнберлерден коп корiнбеЙсiз. Муньщ сыры неде?
– Негiзi, квп К0зге тусе берсен. ол да он ша дурыс кабылданбаЙды. Сондыктан берi ез оррнымен болуы керек. Меселен, eKi жыл бурын университетiмiздiн. 70 жылдык мерейтойын 0ткiздiк. Сонда бул жаfынан бiраз «жоспарды» орынщ\дык кой.
– Жетпiсiншi жылдар эстрадасыньщ окiлi ретiнде “азiргi “аза” эстрадасына “ацдай баш берер едiцiз?
– Жасы келiп калrан адамдардын. кебiсi дерлiк жастаРfа кенjлi толмаЙды. Осы сал ада журген кесiби аксакалдардын. езi «мына жастар кvpтты берiн, ештен.е жок» деп байбалам саалады. Мен олармен келiспеЙмiн. ер заманнын вз YHi, ез тертiгперi болады. Соган сай енншiлер, енер ужымдары ШЫfады. Казiр ритмнiн. уакыты. Сондыктан квпшiлiкке унамаЙды. Ритмге басып кеттi, eHHiK свзiнiн. магынасы каЛfан жок деЙдi. Бiрак, MeHiK жастаРfа тiлейтiнiм, ритм керек, бiрак eHHiK сезiнде магына болса тiптi жаксы болар eJIi. Казiргi жастар – тамаша жастар’ Берi бiрдей емес, бiрак талантты жастар бар. Казак эстраадасынын. утылып жатка н жсрi – жабдык месеелесiнде.Бiз MYMKiH соны пайдалана алмай отырган ШЫfармыз. Бiздiн. дерсжемiз Ресейден кейiн калып коЙды. Ал Ресей Батыстан кейiнндеп калды. Мунын. себебi, электрондык аспапптардын. мумкiншiлiктерiн бiз пайдалана алмауудамыз. АЛ бiзде жок. Бiз алдаfЫ уакытта карржы тауып, жабдык жаfынан меселелсрдi шеешiп, олаРfа жетiп алатын болсак, онда эстра-
